Κτίρια εκκλησιών του 19ου αιώνα στην Ελλάδα. Μελέτη περίπτωσης: οι ναοί του νεώτερου Πειραιά

Abstract

Η παρούσα εργασία άπτεται θεματολογικά στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική· πιο συγκεκριμένα, αφορά τα κτίρια εκκλησιών που κτίστηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά τον 19ο αιώνα, ενώ θα γίνει και παρουσίαση των ναών του νεώτερου Πειραιά. Σκοπός μας είναι αφενός η παρουσίαση και καταγραφή των χαρακτηριστικών των ναών του 19ου αιώνα στα αστικά κέντρα της νεότερης Ελλάδας και αφετέρου η καταγραφή, ανάλυση των κατασκευαστικών χαρακτηριστικών και αναγνώριση της αρχιτεκτονικής των ναών του νεώτερου Πειραιά. Τα παραπάνω θα εξεταστούν φυσικά υπό το πρίσμα των ιδεολογικών και πολιτιστικών ζυμώσεων της εποχής, που οδήγησαν στην υιοθέτηση συγκεκριμένων αρχιτεκτονικών τύπων και ρυθμών, ώστε να εξυπηρετηθούν τα ιδεολογικά φορτία που μεταφέρονται στην μνημειώδη αρχιτεκτονική κάθε εποχής. Στο εξεταζόμενο διάστημα, θα ασχοληθούμε κυρίως με τα νεοκλασικά και βυζαντινά (και δυτικά μεσαιωνικά) στοιχεία που συναντώνται συνδυασμένα στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα στον ελλαδικό χώρο. Η παρούσα εργασία χωρίζεται σε τέσσερις θεματικές-κεφάλαια που εξετάζουν το ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο του 19ου αιώνα, τα αρχιτεκτονικά ρεύματα της εποχής σε σχέση με την ελληνική ναοδομία και φυσικά στον Πειραιά και στους ναούς που κτίστηκαν εκεί. Πιο αναλυτικά, στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη αναδρομή στις ιστορικοπολιτικές εξελίξεις του 19ου αιώνα που συνέβησαν στον ελλαδικό χώρο: η οικονομική και πολιτιστική άνθιση των υπόδουλων Ελλήνων, η Επανάσταση του 1821, η σύσταση του νέου Ελληνικού Κράτους, ο πρώτος Βασιλιάς των Ελλήνων, Όθων (1833-1862) αλλά και η έξωσή του, με την αναδρομή να κλείνει με τον Γεώργιο τον Α’ (1863-1913). Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζουμε την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής στον Ελλαδικό χώρο, αναφερόμενοι και σε συγκεκριμένα ρυθμολολογικά παραδείγματα: από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική που είχε επιβιώσει κατά την Τουρκοκρατία και χαρακτήριζε τη ναοδομία των τριών πρώτων δεκαετιών, στον ευρωπαϊκό αέρα του Νεοκλασικισμού, αλλά και στη γένεση του Ελληνοβυζαντινισμού, του ρεύματος που κλήθηκε να συνδυάσει την αρχαιοελληνική ταυτότητα των Ελλήνων με την βυζαντινή παράδοση. Κατά την εποχή του Γεωργίου του Α’, θα δούμε το πώς ο Ελληνοβυζαντινισμός ωριμάζει και κυριαρχεί στην ναοδομία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, αλλά και το «εισαχθέν» ρεύμα του Νεορωμανισμού, που επηρέασε σε κάποιο βαθμό την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Στο τρίτο κεφάλαιο αναφερόμαστε στον Πειραιά του 19ου αιώνα και στην εξέλιξή του από το παρηκμασμένο λιμανάκι της Τουρκοκρατίας στο πολυπληθέστερο και μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Ακόμα αναφερόμαστε στους ναούς που κτίστηκαν (και ξανακτιστήκαν) στον Πειραιά κατά τη διάρκεια του εξεταζόμενου αιώνα. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο αναφερόμαστε σύντομα εκ νέου στον Νεοκλασικισμό και τον Ελληνοβυζαντινισμό σε συνάρτηση με την τυπική τους μορφολογία και διάκοσμο στην ελληνική ναοδομία. Ο λόγος που το κάνουμε αυτό είναι για να γίνει εμφανές ποια ήταν τα τυπικά χαρακτηριστικά του κάθε ρυθμού και ποιά και σε ποιο βαθμό χρησιμοποιήθηκαν στις εκκλησίες του Πειραιά, τις οποίες εξετάζουμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια του ίδιου κεφαλαίου, προσπαθώντας να διερευνήσουμε τα τυπικά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Ακόμα και αντί επιλόγου, θα παρουσιάσουμε το τι αποκομίσαμε από το παρούσα εργασία, τα συμπεράσματά μας. Τέλος θα υπάρχει παράρτημα στο οποίο θα παρουσιάζονται κατόψεις και φωτογραφίες από κάποια από τα αρχιτεκτονήματα στα οποία αναφερόμαστε και αναλύουμε, ώστε να γίνεται πιο κατανοητό και με παραδείγματα το κάθε τι που αναφέρουμε.